Leestijd 10-12 minuten
Zo’n twintigtal jaar geleden krijgt de tragedie van de Titanic een herwaardering: van ijsbreker naar kaskraker. In de gelijknamige film uit 1997 botst de boot opnieuw tegen de rots, botst Rose tegen de artistieke Jack. Wat volgt is een van de meest geciteerde liefdesverklaringen uit de cinema. Ik wil dat je me tekent zoals je Franse vriendinnetjes. Actrice Kate Winslet installeert zich breeduit op de sofa. Naakt. Want dat houdt het ‘zoals’ nu eenmaal in. Het cliché wil dat Franse vrouwen graag uit de kleren gaan, specifiek voor de camera. Hun zogenaamd ongegeneerde lichamelijkheid druist helaas in tegen de schroom voor het heersende debat, dat over de ongewenste lichamelijkheid. Even een kleine ontbloting van de Franse film.
#1
In 1971 schrijft filosoof Michel Foucault het volgende:
“Elle n’est nue que pour nous puisque c’est nous qui la rendons nue”.
De naakte dame naar wie hij verwijst is Olympia van Éduard Manet. Het schilderij veroorzaakte controverse in de Parijse salons van 1865. Het kunstwerk zou de toeschouwer geschokt hebben met het naakte beeld van de godin, nu door een halslint duidelijk voorgesteld als een courtisane – lezers die nog steeds dwepen met de choker, trek hier lessen uit. Maar niet Olympia’s lichaam zelf, noch haar zwarte dienstmeid waren het hoofdonderwerp van de kritiek. Het betrof haar penetrerende blik. Zij kijkt ons strak aan met al haar naaktheid! Kent zij dan geen schaamte?
#2
Schaamte is eigen aan de mens. Het is onze straf. Of toch volgens het scheppingsverhaal in Genesis. Onze oorspronkelijk paradijselijke toestand van harmonie, natuur en dus ook naaktheid kwam pas in het gedrang toen Eva haar levensgezel Adam aanspoorde om een appel van de boom van wijsheid te eten. Na het verorberen van die verboden vrucht waren beiden plots bewust van hun naakte lichaam, probeerden ze die gênante openlijkheid te verbergen met vijgenbladeren. De verworven kennis – en daarmee het bewijs van de overtreden regel – stemde hun schepper slechtgezind. En die straft onmiddellijk. Verbannen uit de tuin, overgeleverd aan een wereld van disharmonie, preutsheid en schaamte. We leefden eerst allemaal in naaktheid. En God schiep de vrouw.
#3
En God schiep Brigitte Bardot. Een kleine eeuw na de massale bewondering van Olympia kwamen de Fransen in aanraking met iemand die ze voortaan zouden beschouwen als haar opvolger. Salons hebben ze in dit tijdperk al lang verruild voor cinemazalen, daar verscheen in 1956 het knoeiwerkje (of was het net hoogstandje?) Et Dieu… créa la femme van regisseur Roger Vadim. Zo bewust dat Olympia haar lichaam uitspeelt, zo naïef huppelt het personage Juliette rond. Al is die naïviteit wellicht net een bewust onderdeel van haar verleidingsproces. De film bombardeerde Bardot tot sekssymbool, tot mythische figuur van de vrijgevochten en vrij ontblote vrouw. Uiteraard waren ook met deze film schandalen gemoeid, zoals een verbod op vertoning in andere landen. Als lieveling van de film was Bardot waarschijnlijk mee verantwoordelijk voor het eerder aangehaalde cliché: de loopse, sensuele, maar bovenal naakte Franse vrouw.
#4
Die afgoderij voor Bardot klinkt aftands en afgezaagd. Elke generatie heeft haar eigen cinematografische Olympia. In 1967 nam Cathérine Deneuve de flirtfakkel over met haar optreden in Belle de Jour van Louis Buñuel, zoals onze oorspronkelijke courtisane rolde ook dit personage in de prostitutie. Datzelfde decennium dwarrelde de Oostenrijkse Romy Schneider over naar Franse contreien, bespeelde zij als geen ander de camera met haar Duitse tongval en naakte lichaam, zoals dat te zien is in La Piscine uit 1969 van Jacques Deray. De jaren zeventig kende een internationale nieuwkomer: Emmanuelle. Deze seksuele en schandaalgeladen film van Just Jaeckin uit 1974 met Sylvia Kristel betekende de definitieve verankering van erotiek in de Franse film. Maurice Pialat koppelde met A Nos Amours in 1985 de open lichamelijkheid aan de opgroeiende vrouw: Sandrine Bonnaire als jeugdige Suzanne, seksualiteit als onontgonnen gebied. In 1991 poseert Emmanuelle Béart als Marianne in La Belle Noiseuse van Jacques Rivette voor de oude schilder Frenhofer, naakt. Twee van de meest recente opvolgsters zijn ongetwijfeld Léa Seydoux en Adèle Exarchopoulos, samen gelauwerd en te zien in La Vie d’Adèle van Abdellatif Kechiche uit 2013. Afgezien van Adèles zeer onelegante en zeer erotische eetmanieren was deze drie uur durende film een ode aan lesbische liefde, aan de twijfels van een opgroeiende vrouw, aan de schoonheid van een ontbloot lichaam. Een état de l’art-toevoeging is Marine Vacth. Kranten kopten het afgelopen jaar over de psychologische thriller L’Amant Double van François Ozon, berichtten zestig jaar na Bardot nog steeds over choquerende naaktheid. Hier enkele generatiebeelden op een rij. Liefhebbers van de kostuumfilm – het Evakostuum weliswaar – die menen dat de grootste Franse naam zou ontbreken aan deze lijst, mogen zich uiteraard melden.
#5
De vorige alinea lijkt op een gratuite liefdesverklaring voor filmisch naakt, dat is weliswaar niet aan de orde. Deze beelden – de vrouwen en hun lichamen – blijven echter niet zonder betekenis in dit essay. Bardot en haar opvolgers werden niet enkel door de platte filmkijker bewonderd, ze doken op in lofbetuigingen van historici, filosofen en andere critici. Niet in het minst bij Frankrijks existentialistische golf van denkers. Zo heeft schrijfster (en in dit geval socioloog) Simone de Beauvoir in 1959 een heel werk gewijd aan Bardot en het zogenaamde Lolita-syndroom. Frappant is daarbij de uitspraak: “Elle ne cherche pas à scandaliser”. Het is geen Olympia die naakt poseert omdat ze iemands mening wil uitlokken, maar louter omdat zij dat zelf wil. Diezelfde Simone de Beauvoir is na haar overlijden trouwens zelf in het schandaal terechtgekomen. Er is in 2008 een foto van haar opgedoken, getrokken in 1952 door vriend en fotograaf Art Shay, waarop te zien is hoe ze zich naakt wast. Dit is vermoedelijk één van de meest tragische filmanekdotes: opkomen voor vrouwelijk naakt om dan later zelf gereduceerd te worden tot gecensureerde billen.
#6
‘Zonder schandaal te zoeken’ flirt de Franse film voorturend met een potentieel schandaal. De grens tussen erotisch en pornografisch beelden is misschien zeer moeilijk, maar altijd wel noodzakelijk en duidelijk: pornografie heeft slechts de lustopwekking als doel, de licht naakte tot zeer erotische film heeft dat niet. Het ontblote lichaam maakt daar deel uit van een groter verhaal, het dient de intrige en de personages. Dergelijke films – voorbeeld bij uitstek La Vie d’Adèle – behelpen zich met protheses en suggestie, de pornofilms met penispompen en explicietheid. Theoretisch is dat onderscheid zeer helder. Nochtans is er net voor de verkiezing van president Valéry Giscard d’Estaing in 1974 een versoepeling geweest waarbij een vierde van de vertoonde films tot de zogenaamde Cinéma X behoorde. Een jaar waarin puur pornografisch materiaal gewoon de bioscoop insloop, enkel mogelijk bij onze buren.
#7
In de alinea over Simone de Beauvoir liet ik de term betekenisloos lichaam vallen. Dat lijkt een vreemd object te zijn. Is het lichaam – in casu het vrouwenlichaam – niet altijd beladen van betekenis? In het overgeciteerde maar daarom niet minder ware artikel van Laura Mulvey uit de jaren zeventig waarin ze het begrip male gaze introduceert, blijkt van wel. De vrouw wordt door die mannelijke blik herleid tot een lustobject. Het naakte lichaam is in film altijd beladen met betekenis van de staarder, in Franse cinema niet minder. Eén enkele uitzondering lijkt te gelden voor het naakte dode lichaam, zoals zich dat in oorlogsfilms manifesteert. In alle andere gevallen is het onderworpen aan de blik, de gaze. Een verdiepingsvraag die we vanuit die staarderspositie kunnen stellen: bestaat het schaamteloze naakt? Kunnen we nog schaamteloos naakt wandelen? De Walk of Shame gaat niettemin steeds gepaard met het dragen van kleren – behalve in een seizoensfinale van Game of Thrones, al kwam daar dankzij een body double ook geen schaamte aan te pas. Terugkomend op Mulvey, Foucault en onze reeks godinnen: wij maken dat Olympia naakt is. Haar naakte lichaam staat voor de lust, met of zonder last van de mannen.
#8
Wanneer spreken we van naakt? Wat is precies die verboden vrucht? De ontblote dij? De vagina als ultiem fruit? De vrouw en haar seksueel genot? De vrouwentepel die om de één of andere reden totaal anders is dan de mannentepel en daarom gecensureerd dient te worden? Il faut libérer le mamelon, de Franse vertaling van FreeTheNipple. Bestaat er trouwens zoiets als functioneel naakt? Of beter: wanneer is het niet-functioneel? Is artistiek naakt – eigen aan het medium film – niet per definitie functioneel? Of aan welke eisen moet die functie voldoen? Naakt was onder meer door het scheppingsverhaal en het bijhorende schaamteverhaal enkel gereserveerd voor het goddelijke. In de eeuw van Manet schilderde je bijgevolg geen naakte vrouwen maar naakte godinnen, zo ook Olympia. Maar moeten we de relatie tussen kunstenaar en poseermodel ook niet eens onder de loep nemen? Hoeveel levende exemplaren zijn zuiver in hun fascinatie voor hun godin?
#9
Over zuiverheid gesproken. Afgelopen maanden werden beheerst door #BalanceTonPorc. Dit is de ‘uitvinding’ van de Franse journaliste Sandra Muller, maar ik zei al eerder dat Frankrijk een land van vertaling was. Deze varkenverklikkerij is in het leven geroepen naar aanleiding van de #MeToo-beweging in Hollywood. Daar werd Harvey Weinstein van zijn sokkel gehaald, onder meer door Franse actrices als Léa Seydoux, Marian Cotillard, Judith Godrèche en Emma de Caunes. In Frankrijk leverde dit vreemd genoeg bitter weinig grote namen op, zijn er nog geen standbeelden neergehaald. Nochtans valt er volgens actrice Isabelle Adjani veel te slopen. Galanterie, grivoiserie, goujaterie. Zo benoemt ze de heersende moraal. Maar Frankrijk zou zijn naam onwaardig zijn als er geen tegenreactie kwam. Honderd vrouwen waaronder Cathérine Deneuve – jazeker, de eerder vernoemde actrice uit Belle de Jour – riepen in de krant op om de zogenaamde lynchpartij te stoppen. Brigitte Bardot – opnieuw: jazeker – zette die woorden kracht bij door zulke actrices als hypocrieten te beschuldigen. Hier moeten we toch even over nadenken. De Hollywoodiaanse heksenjacht was cruciaal nodig, maar ook cruciaal te laat volgens protesteerders. Actie vraagt om reactie, niet minder in het geval van aanranding. De lange wachttijd – uit vrees, schaamte en ongetwijfeld ook persoonlijke verwerking – ging echter gepaard met een immens snelle counterbeweging. Het was precies die contradictorische tijdspanne die heel wat wenkbrauwen deed fronsen, niet in het minst die van sekssymbolen Bardot en Deneuve. Uitgerekend Deneuve stond in 1985 model voor Marianne. De personificatie van de Franse revolutiewaarden – liberté, égalité, fraternité – wordt als het ware omgebogen naar een oproep tot onderdanigheid: de vrijheid om versierd te mógen worden. Deneuve uitte haar bezorgdheid over het gevaar van die zuiveringen in de kunsten. Later heeft ze zich voor de slachtoffers geëxcuseerd, maar gelooft ze nog steeds in haar oorspronkelijk betoog. Waarom is de Franse filmwereld niet in staat tot verlinken? Een generatieconflict? Een gebrek aan solidariteit? Of baadt die naakte waarheid dan toch in een gevoel van schaamte?
#10
Frankrijk en diens film bevinden zich nu in een paradoxale toestand van ontblote lichamen en bedekte termen. Schandaalfilms met schokkend naakte seks, maar voorlopig geen enkel seksschandaal met verontrustende naakte waarheid. Laten we niet vergeten dat dit het land is van de affaire DSK, van Mitterrands “et alors”, van gedeelde geheimen en publieke kennis. Een land dat als eerste de Amerikaanse filmindustrie een te moralistische houding tegenover seks verwijt, maar wel nood heeft aan een Amerikaans schandaal om hetzelfde debat te kunnen openen. Een land vol sekssymbolen waar het ontbreekt aan slachtoffersymbolen.
#11
Schilder mij als één van je Franse vriendinnen. Als Olympia voor Manet, als Adèle voor Emma, als Marianne voor Frenhofer, als Rose voor Jack. Schilder mij af als een naïeveling die gelooft in openheid, zowel in lichaam als in debat. Schilder mij desnoods af als een cynicus wanneer ik hoop op schandalen en ze tegelijkertijd vrees. Laten we die blote waarden in vraag stellen. Laten we vooral terugkeren naar paradijselijke harmonie. Daar waar naaktheid geen schaamte was, daar waar er geen vijgenbladeren voor de waarheid hingen. Libérez le mamelon! Libérez la parole!
Geschreven door Lieselore Remans,
winnares van de De Body Stuff wedstrijd, i.s.m. KASKcinema.
KINOAUTOMAT 